ثواب و منزلت حج بالاتر است یا کمک به فقرا؟
اگر شرایط در زمانی اقتضاء آن را داشته باشد که برای مدتی مومنان ایرانی به حج نروند باز هم نباید این اعتقاد دینی و این فریضه الهی کم اهمیت تلقی شود و تصور کرد که خدمات اجتماعی و ... می‌تواند جای آن را بگیرد.
حج سنت انبیاء عظام و سنت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و یکی از پایه‌های اصلی دین اسلام است. قرآن کریم در آیات متعددی به این فریضه الهی پرداخته و از انبیاء خواسته که مردم را به آن دعوت کنند، چنان که در سوره مبارکه الحج آیه شریفه 27 می‌فرماید: «وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالاً وَ عَلى کُلِّ ضامِرٍ یَأْتینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمیق» این آیه بدین معناست که مردم را ندای حج ده تا پیاده به سوی یا سوار بر مرکب‌های لاغر شده از هر دره عمیق و راه دوری به سوی تو آیند و در روایات معتبر شیعی حج یکی از 5 پایه اصلی دین اسلام محسوب می‌شود چنان‌که در روایت صحیح‌السند ذیل در کتاب شریف کافی آمده است:«بُنِیَ الْإِسْلَامُ عَلَى خَمْسٍ عَلَى الصَّلَاةِ وَ الزَّکَاةِ وَ الصَّوْمِ وَ الْحَجِّ وَ الْوَلَایَةِ وَ لَمْ یُنَادَ بِشَیْءٍ کَمَا نُودِیَ بِالْوَلَایَةِ»[1] اسلام بر پنج پایه بنا شده است: نماز، زکات، روزه، حج و ولایت و به هیچ چیزی مثل ولایت تأکید نشده است.
فاجعه دردناک کشتار مظلومانه حجاج بیت الله الحرام در منا برگی دیگر به جنایات سیاه و خیانت‌های خونبار آل سعود علیه مسلمانان افزود. این جنایت در کنار دیگر جنایاتی که آل سعود در طول سال‌های حکومت ننگینشان مرتکب آن شده‌اند یک صدمه دیگر نیز به مسلمین جهان وارد ساخته است و آن این است که عملکرد آل سعود باعث سست شدن ایمان برخی از عناصر ضعیف‌الایمان به فریضه حج شده است.
جنایات دهشتناک آل سعود که سال 1366 حجاج را به گلوله بستند و امسال نیز با بهانه‌های مختلف زمینه کشتار حجاج را فراهم آوردند و چندین هزار نفر از زائران خانه خدا مظلومانه از میان بردند، باعث شده است که برخی از افراد ضعیف الایمان به فریضه مهم و عبادی و سیاسی حج تشکیک کنند و به بهانه‌های مختلف دیگران را در انجام و لزوم انجام فریضه حج مردد سازند و به اصل حج و برگزاری این مراسم عبادی و سیاسی ایراد وارد سازند؛ این صدمه اگر از صدمه کشتار حجاج بیشتر نباشد کمتر نیست.
واضح است که اگر برگزاری مراسم حج بنا به مصالحی در مدتی دچار مشکل شود، ولی امر مسلمین می‌تواند برای تعطیلی آن تدابیری بیندیشد، چنان که در سال 1366 نیز امام راحل عظیم الشان ملت ایران دستور به عدم برگزاری برای مدتی دادند و بعد از فراهم شدن بستر اعزام زوار بیت الله الحرام، نظام مقدس جمهوری اسلامی دوباره این فریضه الهی را اقامه نمود، اما این موضوع از مسئله زیر سؤال بردن اصل این فریضه و یا سست کردن اعتقاد به اصل حج کاملا جداست.
گاهی دیده می‌شود که برخی از سر ناآگاهی و یا خدای ناکرده مخالفت با دستورات دینی مدعی می‌شوند که به جای برگزاری حج به فقرا رسیدگی شود. این حرف غلطی است، چرا که رسیدگی به فقرا در دین جای خود را دارد و حتما باید به فقرا هم رسیدگی شود ولی این امر به معنی تعطیل کردن دیگر دستورات دینی مانند حج نیست. باید توجه داشت که اهمیت یک مسئله دینی را باید از دین اسلام برداشت کرد، نه اینکه بر اساس سلیقه انفاق به فقرا را بالاترین کار و حتی بالاتر از حج بدانیم. با مراجعه به روایات مختلف درمی‌یابیم که فریضه حج با دستورات دینی دیگری مانند انفاق در راه خدا همسنگ و برابر نیست. به عنوان مثال، در این زمینه لازم است به روایات ذیل از کتاب شریف اصول کافی توجه فرمایید که مرحوم کلینی چنین نقل می‌کند:
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مَیْمُونٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع إِنِّی أَحُجُّ سَنَةً وَ شَرِیکِی سَنَةً قَالَ مَا یَمْنَعُکَ مِنَ الْحَجِّ یَا إِبْرَاهِیمُ قُلْتُ لَا أَتَفَرَّغُ لِذَلِکَ جُعِلْتُ فِدَاکَ أَتَصَدَّقُ بِخَمْسِمِائَةٍ مَکَانَ ذَلِکَ قَالَ الْحَجُّ أَفْضَلُ قُلْتُ أَلْفٍ قَالَ الْحَجُّ أَفْضَلُ قُلْتُ فَأَلْفٍ وَ خَمْسِمِائَةٍ قَالَ الْحَجُّ أَفْضَلُ قُلْتُ أَلْفَیْنِ قَالَ أَ فِی أَلْفَیْکَ طَوَافُ الْبَیْتِ قُلْتُ لَا قَالَ أَ فِی أَلْفَیْکَ سَعْیٌ بَیْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ قُلْتُ لَا قَالَ أَ فِی أَلْفَیْکَ وُقُوفٌ بِعَرَفَةَ قُلْتُ لَا قَالَ أَ فِی أَلْفَیْکَ رَمْیُ الْجِمَارِ قُلْتُ لَا قَالَ أَ فِی أَلْفَیْکَ الْمَنَاسِکُ قُلْتُ لَا قَالَ الْحَجُّ أَفْضَلُ.[2]
راوی می‌گوید به امام صادق عرض کردم: یک سال من به حج می‌روم و یک سال شریکم.
فرمودند: ای ابراهیم! چه چیزی تو را از حج باز می‌دارد؟
عرض کردم: قربانت گردم! به خاطر شغلی که دارم، موفق نمی‌شوم، ولی به جای آن پانصد درهم صدقه می‌دهم.
فرمودند: حج بهتر است.
عرض کردم: هزار درهم؟
فرمودند: حج بهتر است.
عرض کردم: دو هزار درهم؟
فرمودند: آیا در دو هزار درهم تو طواف کعبه هست؟
عرض کردم: نه.
فرمودند: آیا در آن، سعی میان صفا و مروه هست؟
عرض کردم: نه.
فرمودند: آیا در آن، وقوف در عرفه هست؟
عرض کردم: نه.
فرمودند: آیا در آن رمی جمره‌های سه‌گانه هست؟
عرض کردم: نه.
فرمودند: آیا در دو هزار درهم تو مناسک هست؟
عرض کردم: نه.
فرمودند: پس در این صورت همان حج بهتر است.
چنان که در این روایت مشخص است حضرت امام صادق (ع) حج را از انفاق‌های بسیار زیاد برتر معرفی می‌کنند. در روایت دیگری در این باره از همان کتاب کافی می‌خوانیم:
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ قَالَ لِی إِبْرَاهِیمُ بْنُ مَیْمُون قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع ... لَحَجَّةٌ أَفْضَلُ مِنْ عِتْقِ رَقَبَةٍ وَ رَقَبَةٍ وَ رَقَبَةٍ حَتَّى عَدَّ عَشْراً ثُمَّ قَالَ وَیْحَهُ فِی أَیِّ رَقَبَةٍ طَوَافٌ بِالْبَیْتِ وَ سَعْیٌ بَیْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ وَ الْوُقُوفُ بِعَرَفَةَ وَ حَلْقُ الرَّأْسِ وَ رَمْیُ الْجِمَارِ لَوْ کَانَ کَمَا قَالَ لَعَطَّلَ النَّاسُ الْحَجَّ وَ لَوْ فَعَلُوا کَانَ یَنْبَغِی لِلْإِمَامِ أَنْ یُجْبِرَهُمْ عَلَى الْحَجِّ إِنْ شَاءُوا وَ إِنْ أَبَوْا فَإِنَّ هَذَا الْبَیْتَ إِنَّمَا وُضِعَ لِلْحَجِّ.[3]
راوی می‌گوید امام صادق (ع) فرمودند: یک حج بهتر از آزاد کردن یک برده است. سپس حضرت به شمار برده‌ها افزودند تا به ده برده رسید، سپس فرمود: وای بر او! (ابوحنیفه) در کدام برده آزاد کردن طواف کعبه، سعی میان صفا و مروه، وقوف در عرفه، تراشیدن سر و رمی جمره‌های سه‌گانه وجود دارد؟ اگر البته آن‌گونه بود که ابوحنیفه گفته است؛ (ابوحنیفه گفته بوده که آزاد کردن برده بهتر از انجام حج است) مردم حج را ضایع می‌کردند و در این صورت بر امام شایسته بود که آنها را خواسته و نخواسته برای رفتن به حج وادار نماید، زیرا این خانه کعبه برای حج بنا نهاده شده است.
این روایت نیز نشان می‌دهد که حج از آزاد کردن برده نیز برتر است و حتی اگر مسلمانان حج را ترک کنند امام عادل مسلمین باید برخی از آنها را به انجام حج مجبور سازد تا این فریضه الهی ترک نشود. در روایت دیگری در این زمینه می‌خوانیم که یک درهم هزینه کردن در حج با دو میلیون درهم در غیر حج از دیگر کارهای خیر صرف کردن برابر و بلکه بالاتر است:
عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع یَقُولُ حَجَّةٌ أَفْضَلُ مِنْ عِتْقِ سَبْعِینَ رَقَبَةً فَقُلْتُ مَا یَعْدِلُ الْحَجَّ شَیْءٌ قَالَ مَا یَعْدِلُهُ شَیْءٌ وَ لَدِرْهَمٌ وَاحِدٌ فِی الْحَجِّ أَفْضَلُ مِنْ أَلْفَیْ أَلْفِ دِرْهَمٍ فِیمَا سِوَاهُ مِنْ سَبِیلِ اللَّهِ[4]
عمر بن یزید می‌گوید: از امام صادق (ع) شنیدم که می‌فرمود: انجام یک حج از آزاد کردن هفتاد برده بهتر است.
عرض کردم: آیا چیزی با حج برابری می‌کند؟
فرمود: چیزی با آن برابری نمی‌کند، البته یک درهم که در راه حج هزینه شود، از دو میلیون درهم که در غیر حج و در راه خدا خرج شود، بهتر است.
و در روایتی دیگری می‌خوانیم که این فریضه با انفاق در راه خدا قابل مقایسه نیست:
عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حُسَیْنٍ الْأَحْمَسِیِّ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع حَجَّةٌ خَیْرٌ مِنْ بَیْتٍ مَمْلُوءٍ ذَهَباً یُتَصَدَّقُ بِهِ حَتَّى یَفْنَى.[5]
انجام یک حج بهتر از خانه پر از طلایی است که آن را صدقه بدهند تا تمام شود.
روایات در باب اهمیت حج و تلاش برای جلوگیری از تعطیل شدن آن فراوان است که به عنوان نمونه به دو روایت دیگر در این زمینه اشاره می‌شود:
عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَفْصِ بْنِ الْبَخْتَرِیِّ وَ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ وَ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ وَ غَیْرِهِمْ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ لَوْ أَنَّ النَّاسَ تَرَکُوا الْحَجَّ لَکَانَ عَلَى الْوَالِی أَنْ یُجْبِرَهُمْ عَلَى ذَلِکَ وَ عَلَى الْمُقَامِ عِنْدَهُ وَ لَوْ تَرَکُوا زِیَارَةَ النَّبِیِّ ص لَکَانَ عَلَى الْوَالِی أَنْ یُجْبِرَهُمْ عَلَى ذَلِکَ وَ عَلَى الْمُقَامِ عِنْدَهُ فَإِنْ لَمْ یَکُنْ لَهُمْ أَمْوَالٌ أَنْفَقَ عَلَیْهِمْ مِنْ بَیْتِ مَالِ الْمُسْلِمِینَ[6]
امام صادق (ع) فرمودند: اگر مردم حج را ترک کنند، والی وظیقه دارد که آنها را به انجام آن و اقامت در حرم مجبور سازد و اگر زیارت پیامبر (ص) را ترک کنند، بر والی واجب است که آنها را به این کار و اقامت در حرم آن حضرت وادار کند، در صورتی که مالی نداشته باشند، باید از بیت‌المال مسلمانان به آنان انفاق کند تا این کارها صورت بپذیرد.
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ لَوْ عَطَّلَ النَّاسُ الْحَجَّ لَوَجَبَ عَلَى الْإِمَامِ أَنْ یُجْبِرَهُمْ عَلَى الْحَجِّ إِنْ شَاءُوا وَ إِنْ أَبَوْا فَإِنَّ هَذَا الْبَیْتَ إِنَّمَا وُضِعَ لِلْحَجِّ[7]
عبدالله بن سنان می‌گوید امام صادق (ع) فرمود: اگر مردم حج را تعطیل کنند بر امام واجب است که آنها را –چه بخواهند و چه نخواهند- بر انجام حج وادار سازد، زیر این خانه برای حج بنا نهاده شده است.
آنچه در باب این روایات باید بدان توجه کرد این است که بر اساس تحقیق و بررسی سندی و رجالی غیر از روایت اول که موثقه است، مابقی این روایات صحیح و معتبر هستند و از درجه اعتبار بسیار بالایی برخوردارند و روات آنها از برترین راویان حدیث شیعه هستند، چنان‌که خود کتاب کافی نیز از معتبرترین کتب روایی شیعه است.
بر این اساس، مومنان و متدینانی که فریضه حج به واسطه آنان اقامه می‌شود باید توجه داشته باشند که مبادا تحت تاثیر برخی از تبلیغات قرار گیرند که گاهی این تبلیغات هدفمند و از سوی کسانی است که خود اعتقادی به دین اسلام ندارند و تلاش می‌کنند تا به بهانه‌های مختلف هر یک از دستورات دینی ما را تضعیف کنند. این که آل سعود ملعون در اداره حج جنایت‌کارانه عمل می‌کنند، امری مسلم است ولی این بهانه نباید اصل حج را تضعیف کند و ایمان به وجوب آن را متزلزل سازد. حتی اگر شرایط در زمانی اقتضاء آن را داشته باشد که برای مدتی مومنان ایرانی به حج نروند باز هم نباید این اعتقاد دینی و این فریضه الهی کم اهمیت تلقی شود و تصور شود که خدمات اجتماعی و ... می‌تواند جای آن را بگیرد و این بحث که اولیاء امور مسلمین و در راس آنها ولی امر مسلمین جهان در این باره که حج سال آینده چگونه باید باشد و مومنان ایرانی باید در آن شرکت کنند و نحوه شرکت آنها چگونه باشد، امری جداگانه است و تضعیف فریضه حج و اعتقاد به آن امری دیگر است.
